Διαβάζοντας τον ‘’Αναρχικό Τραπεζίτη’’ του Φερνάντο Πεσσόα, πολλές σκέψεις και ιδέες περνούσαν στο μυαλό μου παράλληλα. Παρόλο που το έργο είναι μικρό σε μέγεθος, κατάφερε να συμπυκνώσει όλη την ουσία και να κάνει αυτό που θαυμάζω: να λέει τα πάντα, με τα απολύτως απαραίτητα. Μεγάλα έργα τείνουν να χάνουν το νόημα μετά από ένα σημείο, με τους συγγραφείς τους να μακρηγορούν, κι αυτό είναι κάτι που δεν μπορώ να συγχωρέσω ως αναγνώστης , ή τουλάχιστον, δεν μπορώ να το απολαύσω!
Ο Πεσσόα σε αυτό το έργο πιάνει την έννοια της λέξης ΄΄αναρχικός΄΄, και προσπαθεί να καταλήξει στο ποιος είναι πραγματικά αναρχικός, πότε και υπό ποια πλαίσια θα είναι αναρχικός και αν η αναρχία είναι όντως ένα υλοποιήσιμο σύστημα όπου τα άτομα μπορούν να υπάρξουν ελεύθερα. Προσέξτε, γράφω ελεύθερα, κι όχι οργανωμένα, διάκριση που σαφώς κάνει και ο ίδιος ο αναρχικός τραπεζίτης στο έργο. Σκοπός δεν είναι η οργάνωση και η συμβίωση μέσω θεσμών, αλλά η καταστροφή των θεσμών έτσι ώστε να αδράξει το άτομο την νεοαποκτηθείσα ελευθερία του και να συνδεθεί με τη φύση, η οποία είναι ελεύθερη και τέλεια. Επομένως, ο άνθρωπος με την αναρχία εκπληρώνεται.
Επιβάλλεται σε αυτό το σημείο να αναφέρουμε την άποψη του τραπεζίτη (η οποία εκφράζει σε μεγάλο βαθμό και τις ιδέες του ίδιου του Πεσσόα), σχετικά με την αναρχική ιδεολογία των πολλών, τους θεσμούς και την δημοκρατία. Ας αρχίσουμε με την τελευταία. Ο Πεσσόα, όπως και πολλοί άλλοι διανοούμενοι, θεωρεί την δημοκρατία ως το λιγότερο κακό πολίτευμα, ένα πολίτευμα που δεν είναι τέλειο, αλλά είναι το καλύτερο που μπορούν να έχουν οι άνθρωποι, διότι κατά βάθος είναι ανάξιοι και υποκριτές, και δεν μπορούν να υποστηρίξουν την ιδέα της ατομικής ελευθερίας και να εκμεταλλευτούν την ατομική τους χειραφέτηση με σκοπό την προαγωγή του εαυτού τους και των αξιών της ανθρωπότητας.
Οι άνθρωποι είναι φαύλοι, και αυτή ακριβώς την ιδέα της αναρχίας, την έχουν ως δούρειο ίππο έτσι να αποκτήσουν μια εξουσία και απλά να αντικαταστήσουν τους τέως θεσμούς, με τους νυν δικούς τους. Στην ουσία, ως υποκριτές αναρχικοί, δεν θέλουν απλά την ελευθερία όλων των ανθρώπων, δεν θέλουν να είναι πολίτες του κόσμου όπως οι ίδιοι ευαγγελίζονται, αλλά θέλουν και βαθιά τους επιθυμία είναι η βούληση για δύναμη, η οποία εκφυλίζεται στη βάση της όταν τα ίδια τα υποκείμενα, οι ίδιοι οι πρεσβευτές της την απαρνούνται δημόσια, αλλά εσωτερικά την ποθούν διακαώς.
Ο Τραπεζίτης ανακαλύπτει αυτή τη δήθεν επιθυμία όταν στα νιάτα του, συγκροτεί μια μικρή ομάδα νεαρών οραματιστών, όπως κι αυτός, οι οποίοι είχαν ως στόχο να προετοιμάσουν τον κόσμο πνευματικά για τη μετάβαση στην αναρχία, επομένως και στην ελευθερία. Θεωρεί ότι τα συστήματα οργάνωσης μεταβάλλονται με δύο τρόπους, και ειδικά, ότι μία κοινωνία θα μπορούσε να στραφεί προς την αναρχία είτε μέσω μιας δικτατορίας που θα περνούσε νομοσχέδια και θεσμούς που θα ανάγκαζαν τις επόμενες γενιές να προετοιμαστούν για αναρχικό καθεστώς, είτε μέσω της πνευματικής αναρχίας, την οποία ο τραπεζίτης θεωρεί ως τη μόνη βιώσιμη. Θεωρεί ότι όταν αντικαταστήσεις τους θεσμούς και κάποιο πολίτευμα με μια δικτατορία, αυτό δεν οδηγεί πουθενά, καθώς βασικός πυρήνας στη φιλοσοφία του Πεσσόα δεν είναι η συλλογική προσπάθεια, διότι αυτή θα είναι πάντα καταδικασμένη από τις φιλοδοξίες των ανθρώπων και πάντα θα δημιουργούνται νέες ιεραρχίες και ομαδοποιήσεις των ατόμων, ακόμα και εκείνων που ας θεωρήσουμε ότι ξεκινάνε με τα πιο αγνά ιδεολογικά πιστεύω. Ανακαλύπτεται σε εμάς λοιπόν, ότι μια επιβαλλόμενη αναρχία η οποία θα αντικαταστήσει τους θεσμούς στον υλικό κόσμο με υλικό τρόπο, δηλαδή ουσιαστικό και άμεσο στην καθημερινότητα, δεν δύναται να υπάρξει, καθώς οι άνθρωποι, όπως αναφέραμε και παραπάνω είναι από τη φύση τους υποκριτές και ανίκανοι να υπηρετήσουν τα ίδια τους τα ιδεώδη.
Ο Τραπεζίτης, στρέφεται στην πραγματική, απόλυτη αναρχία, αυτής του εαυτού του. Ακολουθεί τον δρόμο του και δεν βασίζεται απολύτως σε κανένα. Καταλαβαίνει τους κανόνες που παίζεται το παιχνίδι και αυτή τη φορά δεν έχει καμία διάθεση να περιμένει άλλους να ακολουθήσουν το έναυσμά του. Γίνεται εγωιστής, και όταν γίνεται εγωιστής, γίνεται γνήσιος αναρχικός. Επιλέγει το επάγγελμα του τραπεζίτη και επιλέγει να αποκτήσει την ελευθερία του μέσα στο σύστημα που ζει, που ο Πεσσόα το χαρακτηρίζει αστικό, και το οποίο δεν είναι πολύ διαφορετικό από το υπάρχον. Το να είσαι στην κορυφή της πυραμίδας, για τον Τραπεζίτη, δεν είναι απαραίτητα κακό, ούτε σημαίνει απαραίτητα ότι θα αδικείς τους φτωχούς και τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, αντιθέτως, με την στάση σου και τον τρόπο που ζεις τους δίνεις την ευκαιρία να κατακτήσουν βάση της αξίας τους αυτά που κατέκτησες και εσύ, δεν εμποδίζεις την ελευθερία τους, αλλά αντίθετα τη διασφαλίζεις με τη στάση σου. Ο καθένας δηλαδή, παίρνει ότι πραγματικά του αναλογεί.
Ας γίνει μια σύνοψη εδώ για μερικά από τα βασικά ιδεώδη του έργου, κι από το τι πραγματικά μπορούμε να εξάγουμε από αυτό και να απεικονίσουμε τη σημερινή κοινωνία μέσα από το πρίσμα του αναρχικού τραπεζίτη του Φερνάντο Πεσσόα.
Πρώτον, η ιδέα της δύναμης. Η δύναμη, είναι ό,τι είναι και το άτομο που την κατέχει και την ασκεί. Ο σκοπός του Τραπεζίτη, δεν είναι να καταπιέσει τους κατώτερους ιεραρχικά, αλλά αντιθέτως , να τους αφήσει ελεύθερους, να εκμεταλλευτούν την ίδια τους την αξία και να βρουν τι μπορούν να κάνουν, έτσι ώστε να ζήσουν ελεύθερα. Ο Πεσσόα, στο αυτοβιογραφικό του έργο, αναφέρει ότι η βασικότερη αιτία που οι άνθρωποι βρίσκονται συνήθως σε κατάθλιψη, είναι όταν δεν έχουν εξασφαλίσει τα απαραίτητα προς το ζην τους χρήματα. Τα χρήματα είναι το μέσο που σου επιτρέπει να είσαι ελεύθερος στον υλικό αστικό κόσμο, όχι το μέσο που σε κάνει απαραίτητα χαρούμενο. Πρέπει να τονιστεί στο μυαλό μας η διαφορά και να μην την αποφύγουμε.
Δεύτερον, η ιδέα της επανάστασης, η οποία για να πετύχει, οφείλει να γίνει πνευματικά, μέσω μιας νέας αναγέννησης, η οποία θα προετοιμάσει τον άνθρωπο για να κατακτήσει την απόλυτη ελευθερία, για την οποία είναι προορισμένος από την ύπαρξη του ανθρώπινου γένους. Κάτι τέτοιο, δεν καθίσταται δυνατόν πάντως, γι’ αυτό και ο τραπεζίτης στρέφεται στον εαυτό του, την μόνη πραγματική λύση. Προσωπική μου πρόσληψη είναι, ότι ο Πεσσόα αντιλαμβάνεται τον δρόμο που οδηγείται η κοινωνία και ο κόσμος, ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, και καταλαβαίνει ότι το γκρέμισμα των παραδοσιακών αξιών και της χειραφέτησης των ανθρώπων από υποχρεώσεις και φραγμούς, θα οδηγήσει το ανθρώπινο γένος όχι προς την ελευθερία, αλλά προς την πλήρη υποδούλωση και τον εκφυλισμό του, με τον μεγαλύτερο εχθρό τους να είναι, αυτός που θα μπορούσε σε διαφορετικές συνθήκες να ήταν η μεγαλύτερη χαρά τους, κι αυτός είναι ο ίδιος τους ο εαυτός.
Τρίτον, η ιδέα της συλλογικότητας και της ατομικότητας σε συνάρτηση με την ηλικία. Στα νιάτα του, ο τραπεζίτης εμπιστεύεται τους άλλους ανθρώπους, χαίρεται όταν βλέπει άτομα με ίδιες ιδέες, αλλά όταν βλέπει πως οι σχέσεις είναι εύθραυστες και ότι ο καθένας έχει τα δικά του πλάνα και τη δική του ατζέντα, διαφοροποιεί τη στάση του και στρέφεται προς τον εαυτό του, ως σωσίβιο σωτηρίας στον ωκεανό της ύπαρξης. Ο Πεσσόα, δήλωνε γνωστικιστής Χριστιανός, και αποδέχονταν ως λυτρωτική θεότητα τον Ιησού Χριστό, σκέψη που ίσως υπήρχε και στο μυαλό του τραπεζίτη, ο οποίος είναι αποφασισμένος να υπηρετήσει τον δημιουργό του στον υλικό κόσμο, ζώντας όσο το δυνατόν ελεύθερος μέσα στους επικρατούντες θεσμούς.
Το έργο αυτό, μας γεννάει εύλογο προβληματισμό, για τις έννοιες της ελευθερίας, της ισοτιμίας, της πραγματικής ισότητας, των ουτοπιών αλλά και της ίδιας της ανθρώπινης φύσης, και το πώς αυτή περιφέρεται συνεχώς γύρω από τον ίδιο της τον εαυτό, άλλοτε κοροϊδεύοντας τον, κι άλλοτε, σε εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις, ανακαλύπτοντας το νόημα της και βρίσκοντας την πολυπόθητη γαλήνη, μέσω της γνήσιας ελευθερίας.
΄΄Σωτηρία θα πει να λυτρωθείς απ’ όλους τους σωτήρες· αυτή ‘ναι η ανώτατη λευτεριά, η πιο αψηλή, όπου με δυσκολία αναπνέει ο άνθρωπος. Αντέχεις;΄΄
Νίκος Καζαντζάκης