Σκέψου ότι τα έχεις όλα, ότι είσαι ευλογημένος από το Θεό και ότι είσαι ο πιο πιστός του δούλος. Ότι θυσιάζεις για χάρη του, τον τιμάς ευλαβικά, προσεύχεσαι και όλη σου η ζωή περιστρέφεται γύρω από την ιδέα της ευσέβειας προς Αυτόν, ο οποίος δημιούργησε τα πάντα στον κόσμο. Αυτός, σε βλέπει συνεχώς, χωρίς να μαρτυρά την παρουσία του, ευλογώντας σε και βοηθώντας σε να αποκτήσεις όλα τα αγαθά στη ζωή σου, κι όλες οι ευτυχίες σου έρχονται από αυτόν και διατηρούνται από αυτόν.
Εσύ δεν το ξέρεις, αλλά το ξέρεις. Το νιώθεις , αλλά δεν το βλέπεις. Πιστεύεις σε δυνάμεις ανώτερες από το μικροσκοπικό εγώ σου και αναγνωρίζεις την ίδια σου την αδυναμία. Το σπίτι σου είναι σπίτι των ξένων, είσαι φιλόξενος, προστατεύεις τους φτωχούς και τους αδύναμους, είσαι στήριγμα κάθε υπερήφανου που ζητάει ταπεινά τη βοήθεια σου. Έχεις δέκα παιδιά, δέκα γιούς και τρεις κόρες, έχεις 7.000 πρόβατα, 3.000 καμήλες, 500 ζεύγη βοδιών, μια αγέλη θηλυκών όνων και ένα πλήθος βοσκών και επιστατών. Έχεις τα πάντα. Κι όμως πρέπει να δοκιμαστείς. Θα ρωτήσεις, γιατί πρέπει να δοκιμαστώ εγώ; Γιατί να δοκιμαστώ, όταν έχω περάσει όλες τις δοκιμασίες χωρίς καν να μου έρθουν; Δεν έχει δοκιμαστεί η ίδια μου η πίστη με την καθημερινή μου συμπεριφορά, όταν όλα βαίνουν καλώς στη ζωή μου κι ότι είναι δικό μου είναι του Θεού, ότι είναι δικό μου είναι του κόσμου και όλης της οικουμένης; Η απάντηση είναι: όχι. Είσαι ο Ιώβ.
Μεταξύ Θεού και σατανά (αυτό που αντιτίθεται δηλαδή, διαφωνεί), συμβαίνουν γεγονότα που καθορίζουν και διαγράφουν το μέλλον σου, συζητώντας για το παρελθόν και το παρόν σου. Λένε :
- Από πού έρχεσαι;
- Αφού περπάτησα όλη τη Γη επέστρεψα εδώ στον Ουρανό, απάντησε εκείνος.
- Έστρεψες τουλάχιστον την προσοχή σου στο δούλο μου Ιώβ για να δεις ότι δεν υπάρχει άλλος άνθρωπος στη Γη τόσο άμεμπτος, ακέραιος και ευσεβής; τον ρώτησε στη συνέχεια ο Θεός. Κι εκείνος ανταπάντησε:
- Μήπως δωρεάν και χωρίς αμοιβές είναι ευσεβής, με τόσες ευλογίες (πλούτη) που του έχεις δώσει; Όχι βέβαια! Αφαίρεσέ του όλα αυτά και τότε θα δεις πως θα σε βλαστημήσει κατά πρόσωπο!
Τότε ο Θεός απαντάει στο Σατανά:
- Ιδού όλα όσα έχει τα παραδίδω στην εξουσία σου. Αυτόν όμως τον ίδιο δεν θα τον αγγίξεις ούτε κατ΄ ελάχιστο.(Ιωβ 1:6-12)
Ο σατανάς, μετά από αυτό, κάνει ολόκληρο σκοπό της ύπαρξης του να σε δοκιμάσει, να σε φθείρει, να σου φάει με πολλά κουτάλια κάθε χαρά που έχεις στο πιάτο της ζωής σου, να παίξει με τη ψυχή σου, να σε κάνει να κλαις, να οδύρεσαι και ακόμα χειρότερο να διαμαρτύρεσαι και να ψάχνεις να κατηγορείς. Ξεχνάς ότι είσαι άνθρωπος, ότι δεν είσαι αναμάρτητος και σκέφτεσαι να ρίξεις τον πρώτο λίθο. Δοκιμάζεσαι, κι όπως κάθε δοκιμασία, δεν ξέρεις πότε τελειώνει. Τα προβλήματα πολλά, άλυτα και μη ανατρέψιμα. Συμφορές και κακά μαντάτα. Τα ζώα σου χάνονται, οι υπηρέτες σου πεθαίνουν και τα παιδιά σου τα πλακώνει η στέγη του σπιτιού σου. Υπάρχει γυρισμός;
Που είναι ο μεγάλος και τρανός Θεός; Που είναι ο τιμωρός των εχθρών μου, ο σωτήρας και ήρωας της τραγωδίας μου, που είναι αυτός ο ανώτερος όλων να δείξει το κεφάλι της Μέδουσας και να πετρώσει το αδυσώπητο τέρας της ίδιας μου της ζωής; Γιατί μέμφομαι, γιατί συμπεριφέρομαι έτσι, ποιος έχει ρίξει μέσα στο σώμα και το πνεύμα μου τον σπόρο της αμφιβολίας, γιατί δεν ξέρω ποιος είμαι και γιατί έχω πιστέψει την ανυπαρξία, την ίδια την ιδέα ότι δεν θα ξαναυπάρξω;
Σκίζεις τα ρούχα σου. Φωνάζεις. Αναφωνείς : «γυμνός εξήλθα από την κοιλιά της μάνας μου και γυμνός θα απέλθω από τον κόσμο αυτό. Ο Γιαχβέ έδωσε τα δώρα του και ο ίδιος τα αφαίρεσε. Ας είναι δοξασμένο το όνομά του στους αιώνες», Ιωβ 1:21. Η πίστη σου επανέρχεται, αλλά η πίστη σου κλωνείται ξανά. Αρρωσταίνεις σοβαρά, οι σοφοί φίλοι και γέροντες δεν μπορούν να σε παρηγορήσουν, τα λόγια τους φαντάζουν μικρό κύμα σε μεγάλο καράβι που διασχίζει τη μεγαλύτερη φουρτούνα. Τρέφουν την αμφιβολία και τρέφονται από τον πόνο σου. Η ακεραιότητα σου δεν σημαίνει τίποτα γι’ αυτούς, γιατί δεν πιστεύουν οι ίδιοι στην ιδέα της ακεραιότητας. Ο Ελιφάς σε κατηγορεί ότι είσαι αυθάδης και πονηρός, και ότι δεν έχεις θεοσεβή φόβο. (Ιώβ 15:4, 7-9, 20-24· 22:6-11) Ο Σωφάρ σου λέει να σταματήσεις ό,τι κακό κάνεις και να πάψεις να απολαμβάνεις την αμαρτία. (Ιώβ 11:2, 3, 14· 20:5, 12, 13) Ο Βιλδάδ ισχυρίζεται ότι οι γιοι σου πρέπει να είχαν κάνει κάποια αμαρτία, πράγμα που οδήγησε στον θάνατο που τους άξιζε!—
Ιώβ 8:4, 13.
Υπήρξα βλάσφημος μέσα στη δυσπιστία μου; Το να αναζητώ το νόημα με έκανε να το χάσω; Γιατί μου τα πήρε όλα; Ας άφηνε τα παιδιά μου, τη χαρά και τη συνέχειά μου!
Έχεις περάσει όλα τα στάδια. Κάνεις λάθος. Δεν υπάρχει ελπίδα. Κάνεις λάθος. Όλα κατέρρευσαν. Κάνεις λάθος. Αντιλαμβάνεσαι ότι η αμφιβολία σε έχει κλονίσει, ότι ο μικρός σπόρος έγινε θεόρατο δέντρο που προσπαθεί μάταια να ακουμπήσει τον άπειρο ουρανό, ψάχνεις να κάνεις την κίνηση προς το άπειρο ενώ έχεις χαθεί στο πεπερασμένο. Ο πύργος της Βαβέλ είναι καταδικασμένος να πέσει. Μέσα σε όλα, υπάρχει άλλος ένας σπόρος, ο οποίος κάποτε ήταν δέντρο. Δέντρο που δεν είχε ρίξει όλα του τα φύλλα ακόμα. Αυτό το δέντρο ήταν το δέντρο της ευσέβειας και της πίστης.
Ο Θεός, εμφανίζεται σε εσένα και σου υποβάλει την ύστατη δοκιμασία. Τι έχεις να πεις μπροστά του; Αποκρίνεσαι ότι δεν έχεις να πεις τίποτα και μέσα σε αυτή ακριβώς την κίνηση σου , δεν το καταλαβαίνεις, αλλά έχεις περάσει την ύστατη δοκιμασία και τα έχεις πει όλα. Ο Θεός σου αποκαλύπτεται σε όλο του το μεγαλείο, σου αποκαλύπτεται μέσω της λαίλαπάς και των νεφών ( Μετὰ δὲ τὸ παύσασθαι Ἐλιοὺν τῆς λέξεως εἶπεν ὁ Κύριος τῷ Ἰὼβ διὰ λαίλαπος καὶ νεφῶν· Ιωβ, Ιωβ. 38,1). Σου υπενθυμίζει όλα τα έργα του και το ότι εσύ είσαι ένα από αυτά. Ψέγει τους φίλους σου, οι οποίοι αποδείχτηκαν κατώτεροι των περιστάσεων , και τονίζει ότι παρόλη την αμφιβολία, το δέντρο της πίστης μέσα σου δεν έριξε ποτέ το τελευταίο του φύλλο, και καταπάτησε τον σπόρο της αμφιβολίας. Σε ανταμείβει, δίνοντας σου πάλι επτά γιούς και θυγατέρες και διπλάσια ζώα και περιουσία. Ζεις και τον δοξάζεις μέχρι τα 248 σου χρόνια και βλέπεις τα τρισέγγονα σου.
Εξετάζοντας το με τα σημερινά δεδομένα, η δοκιμασία και η ίδια η ζωή του Ιώβ είναι η ζωή ενός ευσεβούς ανθρώπου εναντίον ενός κόσμου χωρίς πίστη, ο οποίος δεν διστάζει να τον κατηγορήσει και να τον ψέξει όταν η ζωή του παίρνει διαφορετική τροπή. Είναι εντυπωσιακό. Το πρόσωπο του σατανά, που είναι η ίδια η αμφιβολία ενάντια στην ίδια την αρετή της ευσέβειας και της πίστης, δεν σταματά ποτέ να επαγρυπνεί. Στην πραγματικότητα, ο σατανάς δεν πρέπει να χαρακτηριστεί απαραίτητα ως ‘’κακός’’, καθώς είναι ένας όρος ο οποίος είναι απελπιστικά λίγος για να αιτιολογήσει την ίδια του τη συμπεριφορά. Στο ίδιο το κείμενο, προκαλεί άμεσα τον Θεό και του φωνάζει : θα σε νικήσω!, μέσω του ίδιου του δημιουργήματός του. Χωρίς την πρόκληση του σατανά προς τον Θεό, δεν μπορεί να φανερωθεί και η ίδια η μαγεία της αληθινής πίστης και του αληθινού νοήματος. Όπως έχουν καταλήξει και οι μεγαλύτεροι στοχαστές της ανθρωπότητας: στις αντιθέσεις κρύβεται η ίδια η μαγεία της ύπαρξης.
Φάουστ
Μελετώντας πρόσφατα τον Φάουστ του Γκαίτε με μεγαλύτερη συνέπεια απ΄ότι στο παρελθόν, αντιλήφθηκα ότι ο αρχικός διάλογος μεταξύ Θεού και Μεφιστοφελή στην αρχή του έργου, είναι σχεδόν εξολοκλήρου παρμένος από το βιβλίο του Ιώβ, με την ιστορία να παίρνει παρόμοια τροπή. Ξεκινάει έτσι:
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ:
Επειδή, Κύριε, ξανά με πλησιάζεις
Και ρωτάς πως πάμε στη Δευτέρα παρουσία
Και ξέρω πως χαίρεσαι να με κοιτάζεις
Σου λέω: ακόμα υπηρετώ την εξουσία.
Συγνώμη, που δεν ξέρω παχιά λόγια να λέω
Κι ο κύκλος σου μ’εμέ θέλει να διασκεδάσει,
Το πάθος μου θα σου δινε ξανά το γέλιο
Αν το γέλιο δεν είχες πια ξεχάσει.
Δεν ξέρω να μιλάω για γη και για πλανήτες
Των ανθρώπων βλέπω μονάχα τις ήττες.
Του Θεού τ’ ομοίωμα δεν άλλαξε καριέρα
Και είναι τόσο θαυμαστό, όσο την πρώτη μέρα.
Ίσως περισσότερη να γνώριζε ευτυχία
Αν το επουράνιο δεν του χάριζες το φως
Το είπε λογική και το ‘χει ο καψερός
Πιο πέρα για να ζει κι από την κτηνωδία.
Κι αν η παρομοίωση, Κύριε, δε σας πειράζει
Σαν ακρίδα μακρυπόδα μοιάζει
Που συνεχώς πετάει και χοροπηδά
Και το τραγούδι στη χλόη τραγουδά.
Μα όσο στη χλόη κι αν πλαγιάζει
Η μύτη της στον οχετό βουλιάζει.
Ο ΚΥΡΙΟΣ
Άλλο τίποτα δεν έχεις να μου πεις;
Έρχεσαι μόνο για να κατηγορείς;
Το ‘να σου βρομάει και τ’ άλλο σου ξινίζει;
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Ναι Κύριε, στραβά βλέπω τον κόσμο να αρμενίζει.
Ο άνθρωπος κατάντησε πηγή των στεναγμών
Τόσο που να τον βασανίσω ουδόλως μ’ερεθίζει.
Ο ΚΥΡΙΟΣ
Ξέρεις τον Φάουστ;
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Τον δόκτορα;
Ο ΚΥΡΙΟΣ
Τον δούλο ημών!
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Τι να σας πω! Ωραία σας υπηρετεί.
Ποτό δεν πίνει, ούτε χορταίνει με τροφή!
Ο άνθρωπος έχει τρικυμία στο κρανίο.
Την τρέλα του έστω κι αν τη συγκρατεί,
Τη μια ψάχνει το ουράνιο πρυτανείο
Την άλλη επίγειες χαρές αναζητεί.
Το πιάνει από δω, το φέρνει από κει
Μα συγκίνηση στο στήθος του δεν κατοικεί.
Ο ΚΥΡΙΟΣ
Έστω κι αν με υπηρετεί συγκεχυμένα
Θα τον οδηγήσω σε δρόμο λαμπερό.
Ο κηπουρός που βλέπει τα δέντρα ανθισμένα
Ξέρει πως βρίσκεται σε κόσμο καρπερό.
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Πάμε στοίχημα; Μα το ‘χετε χαμένο.
Αν την έγκριση σας εξασφαλίσω
Στο μονοπάτι μου τον παρασέρνω.
Ο ΚΥΡΙΟΣ
Όσο ζει στη γη, θα σε αφήσω.
Την ελευθερία σου κανείς δεν την ορίζει.
Ο άνθρωπος λαθεύει όσο παλεύει.
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Ευχαριστώ, Κύριε, αυτό μ’ανακουφίζει,
Των νεκρών ο κόσμος πια δεν με γοητεύει.
Προτιμώ μάγουλα ν’αγγίζω παχουλά.
Με τους νεκρούς δεν θέλω πια ν’ασχοληθώ,
Τους βαρέθηκα, όπως τα γατιά τον ποντικό.
Ο ΚΥΡΙΟΣ
Σύμφωνοι, λοιπόν, πάει καλά!
Από τη ρίζα ξήλωσε το πνεύμα
Κι αν το καταφέρεις, κρυφά ή φανερά
Πήγαινέ το στα δικά σου τα νερά,
Έστω κι αν με ντροπή παραδεχτείς στο τέρμα
Πως ο καλός ο άνθρωπος, όσο κι αν σκοτιστεί
Ποτέ δεν ξεγλιστράει από την αρετή.
ΜΕΦΙΣΤΟΦΕΛΗΣ
Έχει καλώς, σύντομα λοιπόν θα δράσω.
Το στοίχημα δεν πρόκειται να χάσω.
Κι όταν επιτύχω το σκοπό μου
Επιτρέψτε, να χαρώ το θρίαμβο μου.
Τη γη θα τρώει και θα χαίρεται
Όπως ο θείος μου, ο όφις που τον ξέρετε!
Ο ΚΥΡΙΟΣ
Και να ΄ρχεσαι δω, χωρίς άδεια να πάρεις.
Τους όμοιους σου δεν εμίσησα ποτές.
Απ’όλα τα πνεύματα, που ‘ναι αρνητές
Λιγότερο με πλήττει ο κατεργάρης.
Ο ζήλος του ανθρώπου εύκολα χαλαρώνει
Και ειν’επιρρεπής στην ησυχία
Γι’αυτό του δίνω πάντα συνοδεία
Τον Σατανά, για να τον μαστιγώνει.
Σεις όμως, τα γνήσια τέκνα του Θεού
Χαρείτε αιωνίας ομορφιάς τα κάλλη!
Αυτό που γίνεται μ’ευλογία τ’ουρανού
Έχει σαν όριο της αγάπης την αγκάλη
Και τ΄όραμα που βλέπετε αχνό να αιωρείται
Με τις ορθές τις σκέψεις ορθά διατηρείται.
Στον Φάουστ, η πρόκληση του διαβόλου είναι προς τον σύγχρονό άνθρωπο, που όπως κι ο Φάουστ, ακόμα κι αν είναι ευσεβής, θέλει να γευτεί από τον γλυκό καρπό της ηδονής. Ο Φάουστ, όπως και ο Ιώβ, τα έχει φαινομενικά όλα. Υψηλή θέση στο Πανεπιστήμιο, μελέτες και βιβλία, σεβασμό και αναγνώριση από όλους τους συμπολίτες του που τον έχουν ως πρότυπο, έμπιστους μαθητές που χαίρονται να συζητάνε μαζί του κ.ο.κ. Η δοκιμασία του όμως είναι άλλου τύπου. Δεν έχει πάθος, δεν έχει ζήσει αυτόν τον άκρατο έρωτα, που σε κρατά δέσμιο και σε κάνει να χάνεις τον εαυτό σου και να δρας ως κάποιος άλλος. Αυτόν τον έρωτα του υπόσχεται ο Μεφιστοφελής, κάνοντας τον ξανά νέο για να ζήσει τον έρωτά του με την νεαρή Γκρέτσεν.
Το κόστος και η δοκιμασία του Φάουστ, είναι να γνωρίσει τις ευχές του, όταν αυτές πραγματοποιούνται. Ο διάβολος δεν του επιβάλει κάτι, παρά μόνο του εκπληρώνει μια επιθυμία η οποία έκαιγε διακαώς την ίδια του την ψυχή. Αυτή τη ψυχή πουλάει στον Μεφιστοφελή, για να μισθώσει τις υπηρεσίες του. Στο έργο, η Γκρέτσεν κυοφορεί το παιδί του Φάουστ, αλλά μόλις το μαθαίνει, το αποβάλει, κι έτσι οδηγείται σε θάνατο, αλλά και στον παράδεισο, λόγω της αθωότητάς της. Ο Φάουστ μετανοεί επίσης, αναγνωρίζει το λάθος του και συγχωρείται από τον Θεό, οπότε το τέλος είναι και εδώ αίσιο, όταν ο βασικός πρωταγωνιστής διατηρήσει έστω και λίγη από την πίστη του και δεν διαφθαρεί εντελώς.
Ευθύφρων
Σε αυτό τον Πλατωνικό διάλογο, ο Σωκράτης συνομιλεί με τον νεαρό Ευθύφρων, ο οποίος θέλει να σύρει στα δικαστήρια τον πατέρα του για ένα έγκλημα όπου διέπραξε και το αξίζει η τιμωρία από την δικαιοσύνη.
Σε όλο το έργο, ο Σωκράτης, με τον συνηθισμένο του τρόπο, αποδομεί τα ίδια τα επιχειρήματα του Ευθύφρωνα περί του τι είναι δικαιοσύνη, τι είναι ευσέβεια, ποιος πρέπει να την επιβάλει στον κόσμο των ανθρώπων και υπό ποια δικαιοδοσία, και τέλος, αν αυτός που θα πάρει την απόφαση να την επιβάλει είναι όντως πιο δίκαιος από τον κατηγορούμενο.
Η συζήτηση περιστρέφεται συνεχώς γύρω από το τι είναι πραγματικά όσιο και τί ανόσιο, ως έννοιες αυτές καθαυτές και όχι όπως τις αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι, ακόμα και όπως το αντιλαμβάνονται οι θεοί του Ολύμπου. Κάτι που είναι δίκαιο και προσφιλές για τον Δία δεν θα είναι για τον Κρόνο ή τον Ουρανό, καθώς και οι ίδιοι οι θεοί προσαρμόζουν τι είναι δίκαιο υποκειμενικά, σύμφωνα με τον Σωκράτη. Οι θεοί λοιπόν, έχοντας ανθρώπινα χαρακτηριστικά, δεν είναι ούτε πανάρετοι , ούτε πανάγαθοι. Ο Σωκράτης θέτει και το απόλυτο ερώτημα του αν :
Οι θεοί αγαπούν το ευσεβές (το ηθικό) επειδή είναι ευσέβεια, ή κάτι είναι ευσέβεια επειδή αγαπιέται από τους θεούς;
Αν αποδεχτούμε ότι το ευσεβές υπάρχει πριν ή μαζί με τους θεούς, τότε αποδεχόμαστε ότι το σύστημα κανόνων είναι προυπάρχον και πρέπει όλοι να κινούμαστε ως προς αυτό, προκειμένου να ακολουθήσουμε το απόλυτο. Αν κάτι είναι ευσέβεια επειδή αγαπιέται από τους θεούς, δεν είναι απόλυτο και κατευθείαν τίθεται στην σφαίρα του υποκειμενικού, δηλαδή ορίζεται κατά το δοκούν είτε από τους θεούς και είναι εξίσου μεταβλητό από τους ανθρώπους. Απορρίπτεται δηλαδή κάθε προσπάθεια δόμησης μια απόλυτης έννοιας για την ευσέβεια, η οποία μετατρέπεται σε σχετική και ακόμα και εμπορεύσιμη, καθώς αν η ευσέβεια είναι ευσέβεια επειδή αγαπιέται από τους θεούς, εμείς ως άνθρωποι θα λατρεύουμε τους θεούς ωφελιμιστικά και προσμένοντας κάποιο κέρδος από αυτούς, επομένως οι πράξεις μας στον υλικό κόσμο θα είναι υποκινούμενες από την ιδέα ότι η ευσέβεια είναι αγαθό που μπορεί να αποκτηθεί υλικά και όχι ένα απόλυτο αγαθό το οποίο δημιουργήθηκε ή και υπάρχει μαζί με τους θεούς. Χάνει δηλαδή η ίδια η ευσέβεια την αξία της.
Και αυτό ακριβώς είναι το σημείο όπου η ελληνική προσέγγιση είναι διαφορετική. Τονίζω, όχι καλύτερη ή χειρότερη, απλά διαφορετική. Στον Ιώβ, ο θεός είναι πανάρετος και πανάγαθος και ορίζει την ιδέα της πίστης και της ευσέβειας, χωρίς όμως να εμποδίζει τον άνθρωπο να εξασκήσει ελεύθερα τη βούληση του. Επιπλέον, δοκιμάζει την ευσέβεια και την πίστη του ως προς αυτόν, και όταν αποδεικνύεται άξιος αυτής τον ανταμείβει. Στον Φάουστ, ο δόκτορας δεν είναι τόσο ισχυρός όσο ο Ιώβ, υποκύπτει ολοκληρωτικά στον πειρασμό της άκρατης ηδονής, αλλά στο τέλος καταλαβαίνει ότι έσφαλε κι επιστρέφει στον ίσιο δρόμο. Στον Ευθύφρων του Πλάτωνα, δεν υπάρχει αίσιο τέλος, δεν υπάρχει καν τέλος. Δεν έχουμε πάρει απάντηση για την έννοια της ευσέβειας, αντ’ αυτού παίρνουμε μια συνεχόμενη αμφισβήτηση, η οποία όμως είναι εξαιρετικά γόνιμη, κι όπως ο Σωκράτης, μας αφήνει να καταλάβουμε, ότι το μόνο που ξέρουμε για τον κόσμο, είναι ότι δεν ξέρουμε τίποτα πραγματικά.