Στη ζωή μας υπάρχουν συγκεκριμένα σκηνικά, εικόνες, καταστάσεις, που για κάποιο λόγο μας κάνουν τόσο μεγάλη εντύπωση, που χαράσσονται στο μυαλό μας με ανεξίτηλη γραφή και μας εισάγουν σε μονοπάτια άβατα, αφήνοντας μας παρατηρητές ενός αγνώστου κομματιού του εαυτού μας.
Όσο προχωράμε, ανακαλύπτουμε και όσο ανακαλύπτουμε, εξελισσόμαστε. Κατά τη γνώμη μου, αυτό είναι και ένα κεντρικό θέμα στο έργο του Αλμπέρ Ντύρερ, : ‘’Ο Ιππότης, ο Θάνατος και ο Διάβολος’’.
Ο Ιππότης, ο Θάνατος και ο Διάβολος του Ντύρερ είναι ένα από τα τρία μεγάλα έργα του κατά την περίοδο 1513–14 που είναι γνωστά ως Meisterstiche . Τα άλλα δύο είναι η Μελαγχολία Ι και ο Άγιος Ιερώνυμος στη μελέτη του. Αν και δεν είναι μια τριλογία με την αυστηρή έννοια, τα έργα είναι στενά αλληλένδετα και συμπληρωματικά, που αντιστοιχούν στα τρία είδη αρετής στον μεσαιωνικό σχολαστικισμό – την θεολογική, την πνευματική και την ηθική. Ονομάζεται απλά, Reuter (ο Αναβάτης) από τον Ντύρερ.
Το έργο ο Ιππότης, ο Θάνατος και ο διάβολος ενσαρκώνει την κατάσταση της ηθικής αρετής.
Κεντρική μορφή στο τοπίο είναι ένας ιππότης με πλήρη πανοπλία καβάλα σε άλογο. Τα χαρακτηριστικά του αλόγου είναι εξαιρετικά τονισμένα και το πρόσωπο του ιππότη είναι αγέρωχο, ανέκφραστο σχεδόν, ενώ ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι στη σκηνή ο ήρωας κοιτάζει μόνο μπροστά, χωρίς να επηρεάζεται από το χάος του τοπίου. Επιπλέον, η πανοπλία του ιππότη, είναι παράλληλα και η αστραφτερή πανοπλία της Χριστιανικής πίστης του . Φαίνεται ότι ο Ντύρερ επηρεάστηκε από τον θεολόγο Έρασμο, αλλά και τον ψαλμό 23:4 της Παλαιάς Διαθήκης, για να δημιουργήσει αυτό το λαμπρό έργο. Παρακάτω τα δύο αποσπάσματα.
Enchiridion militis Christiani (Εγχειρίδιο χριστιανού στρατιώτη)
‘’Μην απομακρυνθείς από το μονοπάτι της αρετής επειδή φαίνεται τραχύ και θλιβερό… ούτε επειδή πρέπει να πολεμάς συνεχώς άνισες μάχες με τρεις εχθρούς – τη σάρκα, τον διάβολο και τον κόσμο- αυτός ο τρίτος κανόνας προτείνεται για εσένα: όλα αυτά τα τελώνια και τα φαντάσματα που έρχονται κατά πάνω σου σαν να ήσουν στο φαράγγι του Άδη, πρέπει να αγνοηθούν ως αδιάφορα, όπως ακριβώς έκανε ο Αινείας του Βιργιλίου… Μην κοιτάξεις πίσω σου.’’
Ψαλμοί 23:4
Και εν κοιλάδι σκιάς θανάτου εάν περιπατήσω, δεν θέλω φοβηθή κακόν· διότι συ είσαι μετ' εμού· η ράβδος σου και η βακτηρία σου, αυταί με παρηγορούσιν.
Ακόλουθος του γενναίου ιππότη είναι ένας σκύλος, ενώ παρατηρούμε και μια σαύρα να τρέπεται σε φυγή. Ο Θάνατος εικονίζεται γενειοφόρος, λιπόσαρκος αναβάτης ενός γέρικου αλόγου και κρατάει στο χέρι μια κλεψύδρα. Η κλεψύδρα προφανώς έχει να κάνει με την ιδέα του memento mori, δηλαδή την ενθύμηση ότι είμαστε θνητοί, και ότι και να κάνουμε δεν μπορούμε να το αναστρέψουμε αυτό. Η ιδέα αυτή, υπάρχει πολύ έντονα στη φιλοσοφία του Στωικισμού, και ιδιαίτερα στον Επίκτητο, όταν αυτός στο Εγχειρίδιον αναφέρει :
‘’Όλα όσα σου φαίνονται φοβερά, όπως ο θάνατος και η εξορία, να τα έχεις πάντα στη σκέψη σου, και κυρίως τον θάνατο· έτσι δεν θα επιθυμήσεις υπερβολικά κανένα πράγμα ταπεινό ή ανάξιό σου’’.
Ο τερατόμορφος Διάβολος έχει χαρακτηριστικά γνωρίσματα διαφόρων ζώων. Η εικόνα φέρει μια ταμπέλα με το μονόγραμμα του καλλιτέχνη και το έτος κατασκευής. Η ταμπέλα είναι τοποθετημένη στις ρίζες ενός κομμένου δέντρου, με μια νεκροκεφαλή επάνω της, η οποία εκτός από το να τονίζει πάλι το memento mori, δείχνει κατά τη γνώμη μου δύο επιπλέον πράγματα: 1ον ότι και ο δημιουργός του έργου θα έχει την ίδια μοίρα και 2ον , ότι όσοι στο παρελθόν διαβήκαν το μονοπάτι του ιππότη, είχαν επίσης την ίδια μοίρα.
Το άλογο του ιππότη φαίνεται ότι βαδίζει σε ένα δρομάκι μέσα σε ξέφωτο, ενώ στο βάθος διακρίνουμε μια πόλη στην κορυφή ενός λόφου. Η ευρεία αντίληψη για το έργο, είναι ότι θέλει να τονίσει την αρετή και την ανδρεία του Ιππότη, μοτίβο αρκετά γνώριμο στη μεσαιωνική σκέψη και τέχνη. Μένει προσηλωμένος στην αποστολή του, αποφασισμένος να συνεχίσει τον δρόμο του, παρόλα τα εμπόδια που τον ακολουθούν και του μάχονται. Ο Ντύρερ, μέσω αυτού του έργου, υπερτονίζει το πρότυπο της vita ativa, της ενεργού ζωής δηλαδή, με τον πρωταγωνιστή να μη δειλιάζει ποτέ.
Επιρροή
Το έργο είχε τεράστια επιρροή στους στοχαστές του μέλλοντος. Μερικοί εξ αυτών ήταν ο Φρειδερίκος Νίτσε, Ο Τόμας Μαν, ο Ερνστ Μπέρτραμ, ενώ σύμφωνα με τον καθηγητή φιλοσοφίας Γκάρι Σαπίρο, οι παραπάνω στοχαστές πίστευαν ότι το παραπάνω έργο συμβολίζει ‘’την δύναμη της απόλυτης αποφασιστικότητας, όταν κάθε ελπίδα έχει εκλείψει’’.
Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες έχει γράψει δύο ποιήματα για το έργο αυτό, στο πρώτο επαινεί το κουράγιο του ιππότη γράφοντας :
‘’Το έργο που σου ανατέθηκε είναι δύσκολο, αλλά είσαι γενναίος και σίγουρα δεν θα αποδειχθείς ανάξιος, του διαβόλου και του θανάτου.’’
Ενώ στο δεύτερο, συγκρίνει τον εαυτό του με τον Ιππότη γράφοντας:
‘’Θα γίνω τέφρα και θα χαθώ στο σκότος
Εγώ, που ξεκίνησα μετά από σένα, πρώτος θα δω το τέλος μου
Κι όμως εσύ, που δεν έχεις ζωή, ιππότη με το στομωμένο σπαθί
Που περιπλανιέσαι μεσ’ το άκαμπτο δάσος
Θα συνεχίσεις το μονοπάτι σου, όσο αντέχουν οι δυνάμεις σου.
Ακλόνητος, ιδεατός, αιώνιος. ‘’
Ο Αργεντίνος συγγραφέας Μάρκο Ντενέβι, στην δική του ιστορία σχετικά με το έργο, κάνει ιδιαίτερη μνεία στον σκύλο , και συγκεκριμένα αναφέρει :
‘’ ο σκύλος έχει μυρίσει στην πανοπλία του ιππότη τη μυρωδιά του Θανάτου και της Κόλασης, επειδή ο σκύλος ξέρει ήδη αυτό που δεν ξέρει ο ιππότης, ξέρει ότι στη βουβωνική χώρα του ιππότη ένα εξάνθημα άρχισε να αποστάζει τους χυμούς της πανούκλας, και ότι ο Θάνατος και ο διάβολος περιμένουν τον ιππότη στους πρόποδες του λόφου για να τον πάρουν μαζί τους.’’
Αυτό το έργο, δεν θα μπορούσε να μην είχε επηρεάσει και Έλληνες στοχαστές και συγγραφείς. Συγκεκριμένα, ο Νίκος Γκάτσος έγραψε το ποίημα του, Ο Ιππότης και ο Θάνατος, το 1941. Στο ποίημα ο Γκάτσος κάνει μεταξύ άλλων αναφορές στη ναζιστική Γερμανία και στις φρικαλεότητες του πολέμου, ενώ ελληνοποιεί κατά κάποιον τρόπο τον Ιππότη, κάνοντας αναφορές στον Ακρίτα και τον Άγιο Γεώργιο:
Μὲ τοῦ Ἀκρίτα τ᾿ ἄλογο καὶ τὸ κοντάρι τοῦ Ἅη-Γιωργιοῦ νὰ ταξιδεύεις στὰ χρόνια
Μπορῶ νὰ βάλω κοντά σου
Σ᾿ αὐτὲς τiς σκοτεινὲς μορφὲς ποὺ θὰ σὲ παραστέκουν αἰώνια
Ὥσπου μιά μέρα νὰ σβηστεῖς κι ἐσὺ παντοτινὰ μαζί τους
Ὥσπου νὰ γίνεις πάλι μιά φωτιὰ μὲς στὴ μεγάλη Τύχη ποὺ σὲ γέννησε
Το ποίημα, όντας υπερρεαλιστικό, σηκώνει πολλές εκδοχές, αλλά το τέλος του είναι αν μη τι άλλο μαγικό, και μας δίνει μια άλλη οπτική για το τι μέλλει γενέσθαι σε τούτο τον σκοτεινό τόπο και πως τα σπαθιά μπορούν να δώσουν την θέση τους σε κλαδευτήρια και αλέτρια, σύμβολα της καλλιέργειας και επομένως και της δημιουργίας.
Αὐτὸς ὁ μαῦρος τόπος
Θὰ πρασινίσει κάποτε.
Τὸ σιδερένιο χέρι τοῦ Γκὲτς θ᾿ ἀναποδογυρίσει τ᾿ ἁμάξια
Θὰ τὰ φορτώσει θημωνιὲς ἀπὸ κριθάρι καὶ σίκαλη
Καὶ μὲς στοὺς σκοτεινοὺς δρυμοὺς μὲ τὶς νεκρὲς ἀγάπες
Ἐκεῖ ποὺ πέτρωσε ὁ καιρὸς ἕνα παρθένο φύλλο
Στὰ στήθια ποὺ σιγότρεμε μιά δακρυσμένη τριανταφυλλιὰ
Θὰ λάμπει ἕνα ἄστρο σιωπηλὸ σὰν ἀνοιξιάτικη μαργαρίτα.
Μὰ σὺ θὰ μένεις ἀκίνητος
Μὲ τοῦ Ἀκρίτα τ᾿ ἄλογο καὶ τὸ κοντάρι τ᾿ Ἅη-Γιωργιοῦ θὰ ταξιδεύεις στὰ χρόνια
Ἕνας ἀνήσυχος κυνηγὸς ἀπ᾿ τὴ γενιὰ τῶν ἡρῴων
Μ᾿ αὐτὲς τὶς σκοτεινὲς μορφὲς ποὺ θὰ σὲ παραστέκουν αἰώνια
Ὥσπου μιὰ μέρα νὰ σβηστεῖς καὶ σὺ παντοτεινὰ μαζί τους
Ὥσπου νὰ γίνεις πάλι μιὰ φωτιὰ μὲς στὴ μεγάλη Τύχη ποὺ σὲ γέννησε
Ὥσπου καὶ πάλι στὶς σπηλιὲς τῶν ποταμιῶν ν᾿ ἀντηχήσουν
Βαριὰ σφυριὰ τῆς ὑπομονῆς
Ὄχι γιὰ δαχτυλίδια καὶ σπαθιὰ
Ἀλλὰ γιὰ κλαδευτήρια κι ἀλέτρια.
Κλείνοντας, θα ήθελα να αναρωτηθούμε όλοι μας τον ρόλο του Ιππότη, σε αντιδιαστολή με τις αρετές που θεωρούμε εμείς ως ηρωικές σήμερα. Ζώντας σε μια εποχή όπου οι άθλοι έχουν απαγορευτεί, η δειλία, το μίσος και η αποφυγή οποιασδήποτε πράξης που στοχεύει στην αρετή και σε έναν ανώτερο σκοπό, μοιάζουν να είναι θέματα που απασχολούν τους τρελούς, τους αργόσχολους ή τους λεγόμενους ονειρευτές μιας εποχής που έχει απέλθει ανεπιστρεπτί. Η μαγεία αυτού του έργου όμως, είναι ότι μας θυμίζει, ότι η ανύψωση του εαυτού μας, είναι ταυτόσημη με την ιδέα του σκοπού, κι ο σκοπός, φανερώνεται πάντα σε αυτούς που κοιτάνε στα μάτια το μέλλον, προχωράνε στο μονοπάτι, και ατενίζουν το βασίλειο.